De Villa Tugendhat in Brno, een van de belangrijkste woonhuizen van de twintigste eeuw, dreigt de heuvel af te glijden. Zusterstad Utrecht snelt te hulp.
Michel Didier 2003
Al tien jaar heeft Utrecht een stedenband met Brno. Brno? Brno. Of Brünn,
zoals de Moravische hoofdstad in Habsburgse tijden heette. Waarom met Brno?
Omdat beide steden een architectonisch monument uit de jaren twintig herbergen.
Sterker nog: van de toptien van twintigste-eeuwse gebouwen staat er een in Utrecht
en een in Brno. Beide zijn villa's van een held, een architect uit de heroïsche
periode van het modernisme: Utrecht heeft het Schröderhuis van Gerrit Rietveld,
Brno de Villa Tugendhat van Ludwig Mies van der Rohe.
In beide Unesco-monumenten spelen innovatieve ruimtelijke concepten en een nauwe
relatie tussen binnen en buiten een belangrijke rol. Beide zijn voormalige woonhuizen
en nu openbaar toegankelijk, maar daarmee houden de overeenkomsten op. Het Schröderhuis
(1924) is het resultaat van een innige en vruchtbare samenwerking tussen architect
en opdrachtgever, Truus Schröder-Schräder, en is voorbeeldig gerestaureerd.
Villa Tugendhat (1928-30) is vele malen groter, het product van een solitair
genie, die zijn bewonderende opdrachtgevers meezoog in zijn visie, en er beroerd
aan toe.
Textielfabrikant
De familie Tugendhat had een heel behoorlijke positie in de textielindustrie
van Brünn, dat in de negentiende eeuw onstuitbaar groeit. De kroon op de
$Aufgang$ van de familie is het huwelijk van Fritz met Grete Weiss, dochter
van de puissant rijke textielfabrikant Löw-Beer. Grete is gescheiden van
Hans Weiss, die een filiaal van de Mos Löw-Beer-fabriek in Duist Silezië
leidt. Na vier miskramen en één gezonde dochter is Gretel het
zat. De kersverse Tugendhatjes maken in Berlijn kennis met de architect Ludwig
Mies van der Rohe, docent aan het Bauhaus in Dessau. Hij heeft zojuist de opdracht
gekregen het Duitse paviljoen te ontwerpen voor de Wereldtentoonstelling in
Barcelona in 1929 en het echtpaar is verrukt van zijn ontwerp, waarin een paar
dunne stalen zuilen een breed overkragend dak dragen en de losstaande muren
de naar buiten open ruimte verdelen. Fritz en Gretel vragen hem iets dergelijks
voor hen te ontwerpen, zonder rekening te houden met de kosten.
De familie Löw-Beer heeft het echtpaar voor hun huwelijk een perceel ten
geschenke gegeven op een heuvel die uitkijkt over het centrum van Brünn,
met de middeleeuwse burcht Spilberk. Mies komt kijken en raakt op zijn beurt
enthousiast over het behoorlijk schuin aflopende stuk grond, waar hij zijn idealen
in kwijt denkt te kunnen. Inmiddels heeft hij volgens eigen zeggen het degelijke
bouwen achter zich gelaten en is hij architectuur als intellectuele bezigheid
gaan beschouwen. Het huis zal een revolutionair ruimteconcept worden, met een
niet eerder vertoonde integratie van binnen en buiten.
De architect zelf herinnerde zich de opdracht heel anders: "De heer Tugendhat
kwam naar me toe. Hij was een zeer voorzichtig man; hij geloofde niet in één
dokter - hij had er drie. Hij koos mij om een eigenaardige reden: hij had een
huis gezien dat ik had ontworpen toen ik zeer jong was. Het was goed gebouwd
en hij wilde iets dergelijks. Ik kan me herinneren dat het Kerstavond was toen
hij mijn ontwerp onder ogen kreeg. Zijn hart begaf het bijna. Maar zijn vrouw
had belangstelling voor kunst. Ze had een paar Van Goghs; ze zei: laten we er
nog eens over denken… Hij was een zakenman, geloof ik. Op Nieuwjaarsdag
kwam hij naar me toe en zei hij dat ik aan de slag kon."
In de twee jaar die volgen, past Mies het ontwerp voortdurend aan, hoewel het
wezenlijk hetzelfde blijft, tot aan de gordijnroeden toe. Fritz en Grete Tugendhat
geven hem de vrije hand, maar steggelen over het interieur: "Ik geef in
alles toe, maar niet in de meubels", verklaart Fritz. "Dat is jammer",
antwoordt Mies en stuurt zijn hoofdopzichter niettemin met de vrachtwagen vol
door hemzelf ontworpen meubels naar Brünn, met de waarschuwing: "Hij
zal eerst kwaad zijn". Als de eerste stoelen worden binnengedragen, woedt
Fritz: "Naar buiten ermee", maar 's middags heeft hij zich er al aan
gehecht.
Gigantisch
De voltooide villa overrompelt vriend en vijand. Die laatste blijkt vooral in
de hoek van de modernistische architecten. Omdat alles harmonieus geproportioneerd
en op elkaar afgestemd is, valt op foto's niet op dat de villa gigantisch is:
de befaamde woonkamer, annex muziek-, ontvangst- en eetkamer, meet liefst 280
vierkante meter. De vrijstaande wanden zijn van onyx, glas en Makassars ebbenhout
en ook in de rest van het huis is niet op een dubbeltje gekeken. Voor de meeste
moderne architecten betekent functionalisme en rationalisme gestandaardiseerde
woningcomplexen zonder overbodige frutsels en andere luxe. Van het geld dat
de Villa Tugendhat heeft gekost, zouden dertig traditionele - en natuurlijk
veel kleinere - huizen gebouwd kunnen worden. Schande.
Gretel en Fritz verdedigen hun paleis, hoewel Grete later toegeeft tot de voltooiing
geen flauw benul te hebben gehad van het resultaat: "We konden geen bouwtekeningen
lezen". Na een gewenningsperiode zijn ze blij in zo'n onopgesmukt huis
te kunnen wonen en, verklaart Grete, bij elke thuiskomst overvalt hen een diep
$Daseinsgefühl$.
Onder de dreigend samenpakkende wolken van het nationaal-socialisme wordt het
Daseinsgefühl in de komende jaren steeds navranter. De Tugendhats stellen
hun onvergelijkelijk luxe villa open voor vooral joodse vluchtelingen. Voor
andere bezoekers heeft Fritz een opmerkelijk staaltje publieksconfrontatie in
huis: hij blokkeert de ruimte waarin het bezoek zich bevindt, filmt dat ongezien
vanuit een belendende ruimte, ontwikkelt de film in de donkere kamer op de benedenverdieping
en vertoont hem in de projectiezaal die hij Mies heeft laten inbouwen aan de
gasten die nog aan het bijkomen zijn van hun vervreemdende ervaring. Zo voelt
het nou om opgejaagd te zijn.
Als de Duitsers in 1938 Tsjecho-Slowakije bezetten, vluchten Fritz en Gretel
via Zwitserland naar Peru. De villa wordt geconfisqueerd en doet dienst als
ontwerpbureau van de vliegtuigbouwer Messerschmidt. Na de capitulatie trekken
de paarden van het Rode Leger erin. Later verbouwen de Tsjechen de villa tot
gymzalen, met leggers in de living. Als Mies foto's van zijn verminkte bouwwerk
onder ogen krijgt, grinnikt hij: "Weet je, het ziet er helemaal niet slecht
uit zo."
De Tugendhats keren terug naar Zwitserland, waar ze in Sankt Gallen een vergelijkbare
villa laten bouwen, die op veel vijandiger persreacties mag rekenen dan in Brünn
het geval was: 'een mengeling van varkensstal en moskee'. Hoewel de villa in
Brünn zwaar beschadigd is bij bombardementen, wordt de ernstigste schade
toegebracht na erkenning als nationaal erfgoed: in de jaren tachtig wordt onherstelbare
schade toegebracht aan keuken, badkamer en andere ruimten bij nodeloos ingrijpende
restauraties, waarbij originele materialen vervangen worden door goedkope. Een
beschamend toppunt is de vervanging van de twee reusachtige, vijf meter brede
ruiten in de woonruimte door aan elkaar gelijmde ruiten van tweeënhalve
meter. Oorspronkelijk konden deze ruiten elektrisch in de grond verzinken, zodat
binnen- en buitenruimte één werden. Sinds de restauratie werkt
het mechanisme niet meer, evenals de voor die tijd ongebruikelijke vloerverwarming
- Mies wilde geen radiatoren in zicht. De ooit zo glorieuze trap naar het gazon
is lelijk afgebrokkeld, maar de grootste bedreiging zijn de verrotte fundamenten:
de villa dreigt langzaam van de heuvel af te glijden.
Afgelopen maand vond in Utrecht een symposium plaats over het werelderfgoed
van de zusterstad. De gemeente Utrecht gaat geld inzamelen. Er zal veel meer
nodig zijn dan de oorspronkelijke bouwsom.
NIW, 2003